Pichi, blaque, alquitrán, brea, pez (31/12/02)

Falábamos esta selmana de les palabres galipote ~ galipota y chapapote, pero los lectores más argutos yá repararíen en qu'eses voces nun escosen el repertoriu del que dispón la nuestra llingua pa referise a les substancies bituminoses, pegañoses y prietes. Aprovechando que'l tema sigue tando de triste actualidá, vamos char una güeyada a dalgunes otres palabres que componen esti grupu léxicu tan específicu.

Ún de los nomes que recibe n'asturiano la galipota ye pichi (o tamién piche nes zones occidentales onde nun s'estremen fonolóxicamente les vocales /i/ y /e/ finales). N'Asturies úsase esta palabra pelo menos nos conceyos de Tapia, El Franco, Cuaña, Navia, Valdés, Cuideiru, Xixón, La Villa y Llanes, a veces en sinonimia total o parcial con galipote/-a y a veces con determinaes especializaciones de sentíu. Anque nel diccionariu de l'ALA la forma que parez ye piche, lo cierto ye que nes zones centro-orientales onde s'emplega esta palabra, la vocal final ye sistemáticamente /i/, lo qu'indica que la forma "común" tendría que ser pichi. Esti mesmu términu, pichi, mándase tamién per tola costa de La Montaña con esi mesmu vocalismu final, mentres qu'en Galicia y Portugal -en continuidá cola nuestra forma occidental- la palabra emplegada ye piche. En vascuence utilízase tamién pitxe. L'aniciu d'esta voz ta nel inglés pitch 'galipota, brea', y, nel nuestru casu, más concretamente nun axetivu deriváu pitchy 'asemeyao a la galipota' y 'prieto, perescuro', que ye la forma que puede xustificar la presencia d'una /i/ final nes zones qu'estremen dos vocales palatales finales.

Otru de los nomes que recibe la galipota n'Asturies ye'l de blaque. Como pasaba con pichi, según les zones esta palabra puede ser sinónima de galipota o especializar el so sentíu, nesti casu xeneralmente pa referise a una clas de pintura prieto que se suel usar pa protexer y impermeabilizar los cabos de les lanches. La palabra blaque rexístrase a lo menos nos conceyos de Tapia, Cuaña, Navia, Valdés, Cuideiru, Sotu'l Barcu, Avilés, Gozón, Carreño, Xixón, La Villa, Ribesella y Llanes, y fuera d'Asturies sé que s'emplega blaka con esi mesmu sentíu nel vascuence de Vizcaya. La etimoloxía de blaque nun s'atopa nos diccionarios etimolóxicos habituales, pero parez bastante evidente: l'inglés black 'prieto, negro'.

D'usu más xeneral n'asturiano ye la palabra alquitrán, que ta igual d'espardida ente los terrestres qu'ente la xente de la mar. Nesti casu tamos delantre d'un vocablu que remanez de la palabra árabe qitrân 'galipota, brea', que deriva del verbu qáttar 'destilar'. El mesmu aniciu etimolóxicu tiénenlu'l castellano alquitrán y el catalán quitrà. D'una variante árabe qatrân, hermana de l'anterior, provienen les formes correspondientes del portugués -alcatrão-, del gallego -alcatrán-, del francés -goudron-, del italiano -catrame- y del sardo -catramu o catrama-. Y de delles modificaciones sobre les palabres arábigues citaes resulten tamién el gallego alquitrén y el vascuence alkaterna.

N'asturiano tamién ye d'emplegu xeneral (tanto marineru como terrestre) la voz brea, que ye un substantivu deriváu del verbu brear 'entafarrar de galipota'. Esti verbu llegónos del occitano breà, qu'esta llingua garró del francés brayer, que -pela so parte- ye un empréstamu del escandinavo antiguo bræða 'char galipota'. Ente les formes hermanes de brea presentes n'otres llingües cercanes tenemos el portugués breu, el gallego breu o brea, el castellano brea, el vascuence brea, el catalán brea y el francés brai.

Y p'acabar el repás d'esti grupu léxicu, l'asturiano conoz tamién la palabra pez, que'l diccionariu de l'ALA define como 'substancia anegratao y pegañoso colo que s'unten superficies pa que nun dexen calar l'agua'. Esti términu patrimonial remanez del llatín picem, forma acusativa de pix, picis 'substancia pegañoso y prieto procedente de la destilación de la terebintina'. Na nuestra llingua y en castellano esti vocablu caltién el xéneru femenín etimolóxicu -la pez-, mentres qu'en gallego y portugués ye masculín -o pez-. El mesmu orixe y sentíu tiénenlu'l vascuence bike, el francés poix, l'italiano pece y el sardo piche, mentres que'l catalán y l'occitano presenten la forma pega, procedente d'una variante llatina vulgar pica, de la que tamién deriva l'aragonés pegunta. La descendencia del llatín pix, picis ye entá más llarga, pero pa ciarrar esti bilordiu puede valinos con ver cómo n'anglonormando (quier dicise, na fala francesa "d'oïl" que los normandos llevanon a Inglaterra nel sieglu XI) el productu de la so evolución foi piche. Esti términu anglonormandu orixinó l'inglés medio pich, que n'inglés actual ye pitch, d'onde sal l'axetivu pitchy, que -presumiblemente per vía marinera- llega a Asturies y adáptase al asturiano como pichi, colo que la palabra llatina vuelve a les llingües romániques depués de pasar dellos sieglos en boca de xermanos. Con ello ciárrase'l modestu círculu del bilordiu d'esta selmana y faise bonu otra vez el dichu aquel de que tolos caminos lleven a Roma.