Bilordios Filolóxicos, por Ramón d'Andrés

Nomes de les lletres (25/11/02)

Alfabetu, abecedariu.- Alfabetu ye vocablu formáu colos nomes de les dos primeres lletres griegues, alfa y beta, que correspuenden a la "a" y la "b". Abecedariu ta formáu colos nomes de les cuatro primeres lletres llatines más el sufixu colectivu -ariu, el mesmu qu'apaez en palabres como ideariu, poemariu, silabariu, vocabulariu, temariu.

Xéneru de les lletres.- N'asturianu, el nome de les lletres ye femenín: la e, una be, esta eme, munches uves, etc. El mesmu xéneru tienen en castellanu o catalán; en gallego-portugués llámense en masculín (un pe, un eme), trazu llingüísticu que ta presente, con mayor o menor vitalidá, dientro la zona Eo-Navia, n'Asturies.

Plurales de les vocales.- N'asturianu amiéstase simplemente una "-s": les as, les es, les is, les os, les us. Síguese asina la mesma regla que en los esquís, los maorís, los tabús, los zulús. En castellanu estos plurales fáense en "-es": las aes, las íes, las oes, las úes.

Apóstrofu con a.- Acordies coles normes d'apostrofación tendría que s'escribir l'a. Pero al envís d'evitar confusiones igual yera meyor facer una escepción y escribir la a.

"G".- Acordies col nuestru sistema fonolóxicu, el nome d'esta lletra nun pue ser *ge, sinón gue, que ye'l que figura nel Diccionariu y na Gramática. Esto hai que tenelo en cuenta na llectura de sigles: ONG, KGB, GEO, GIA han lleese, respectivamente, "o-ene-gue", "ka-gue-be", "gueo" y "guía".

"J".- Magar qu'ausente de les palabres autóctones asturianes, forma parte del alfabetu llatín y del nuestru entornu gráficu (por exemplu, tenémosla en nomes y apellíos). Nel Diccionariu nun hai lletra "J", pero na Gramática cítase como jota, por más que nun se diz cómo se pronuncia esi nome, lo que nun ha estrañar, porque n'asturianu la "J" nun tien nengún fonema asignáu. El nome vien-y del griegu "ióta", correspondiente a la nuestra vocal "i". Otres posibilidaes d'adaptación son xota, o quiciabes meyor yota y mesmamente iota, que sonaríen igual. Que'l nome d'una lletra nun incluya la propia lletra, nun ye único: la "Q" llámase cu. [Xota como nome d'un baille xota tien un orixe dafechamente distintu].

"H.".- Hache ye nome d'orixe francés, onde provién de "hácca", nome llatín de la lletra; en catalán nómase hac, y en portugués agá. La "H.", como lletra específica pa reproducir delles pronunciaciones dialectales del asturianu, recibe'l nome d'hache aspirada na Gramática y nel Diccionariu, anque circula tamién per ende'l nome d'hache sopuntiada.

"V".- Uve ye'l mesmu nome usáu en castellanu, y procede de la espresión u ve, que significaba 'u que fai de ve', porque l'orixe d'esta lletra consonántica ta nel signu usáu pa la vocal "u". En portugués llámase vê, y en catalán be baixa (be alta ye la "b").

"X".- El cometíu d'esta lletra n'asturianu ye representar el soníu palatal fricativu sordu de palabres como Xixón, xente, ruxir, etc. Asina entós, el nome ye xe, únicu que vien na Gramática. Pero nel Diccionariu conséñase tamién equis, qu'igual alude al fechu de qu'esta lletra nun paez representar el soníu palatal en palabres como léxicu, sexu, éxodu, sintaxis, taxi, ex-conseyeru; amás, ye un símbolu matemáticu. En catalán tien dos nomes: xeix y ics; en portugués llámase xis, y en vascu ixa.

"Y".- Dámos-y dos nomes: y griega y ye. Asina evóquense los dos valores que tien, el vocálicu (n'asturianu namái presente na conxunción y y nel pronome -y) y el consonánticu (mayu, trabayar). En portugués llámenla tamién ípsilon, el nome griegu de la lletra d'orixe.?"Z".- Llamámosla col nome griegu de zeta, o col evolucionáu de zeda; lo mesmo pasa en castellanu. El Diccionariu recueye tamién les formes ceta y ceda.

"L.L".- Esta lletra, que representa un soníu alvéolo-palatal africáu sordu (en delles zones sonoru), vien conociéndose como che vaqueira, espresión que tien dos errores: nun ye una che "CH"; y, nel área onde se da (la mayor parte del occidente y nel sur central), ye común a toa mena de falantes d'asturianu, seyan vaqueiros o xaldos. La Gramática llámala l.le vaqueira, nome que nun vien nel Diccionariu, onde sí atopamos che vaqueira. Quiciabes fuera meyor llamala simplemente l.le. Dacuando tiense llamao elle sopuntiada.