Bilordios Filolóxicos, por Ramón d'Andrés>
¿Cacofoníes emprestaes? (29/01/03)
La Gramática de l'Academia de la Llingua, en XX.2.2.1, diz que la forma de la conxunción copulativa ye indistintamente Y o YA: "son equivalentes dafechu en tolos casos: Uviéu y Xixón o Uviéu ya Xixón". Pero ringleres más abaxo amiesta: "De toes maneres, cuando a la forma Y sigue pallabra qu'entama per i-, hi- (non parte de diptongu), aconséyase escribir YA pa nun dar llugar a cacofonía: branu ya iviernu, oru ya inciensu, teoríes ya hipótesis, Xuan ya Hilario". No referente a la conxunción dixuntiva O, la mesma Gramática diz en XX.2.2.2: "Énte pallabra qu'entama per o-, ho-, aconséyase escribir la variante U pa nun dar llugar a cacofonía: esti u otru, llueve u orbaya, muyeres u homes, Olaya u Hortensia".
D'aende interprétase lo siguiente:
1. Como principiu xeneral, nel asturianu normativu la copulativa tanto ye Y como YA, de manera qu'al escribir puen escoyese llibremente tres opciones: a) Usar siempre Y: Uviéu y Xixón, branu y iviernu; b) Usar siempre YA: Uviéu ya Xixón, branu ya iviernu; c) Alternar l'usu de Y, YA según el criteriu qu'a caún-y pete.
2. Xustamente, lo que'l testu académicu fai ye suxerir, dientro les posibilidaes d'alternancia, l'emplegu eufónicu de YA. Asina, podrá escribise Uviéu y Xixón, asturianos y arxentinos, fiestes y esfoyaces, borrín y orbayu, focen y urnien, disonancies y harmoníes, bruxes y herexes, muyeres y homes, fríu y humedanza, pero recomiéndase branu ya iviernu, teoríes ya hipótesis.
3. Ha atalantase qu'esi YA eufónicu ye una suxerencia ("aconséyase"), y que ye igual de correcto escribir branu y iviernu, teoríes y hipótesis.
4. No que se refier a la conxunción dixuntiva, ha entendese que la forma xeneral ye O, y qu'escribir esti u otru, muyeres u homes ye otra suxerencia ("aconséyase", otra vegada) pa refugar la cacofonía, siendo igual de correcto escribir esti o otro, muyeres o homes.
Abállome a dicir que na mio opinión, y dende un puntu de vista estrictamente técnicu, les diches suxerencies eufóniques paecen a estes altures daqué forzaes nel nuestru sistema ortográficu. De fechu, podríen guapamente sobrar. Y, amás, podría achacáse-yos castellanismu: ye dicir, paez qu'imiten o calquen na nuestra llingua peculiares pautes normatives del castellanu. Esplícome darréu.
En primeres, atopámonos col conceptu de cacofonía. ¿Cuándo la hai? ¿Cuándo ye tan fadia qu'hai que la evitar pa llograr una eufonía? Pudiere cuidase que, naturalmente, dase cacofonía si un monosílabu repite vocal cola palabra siguiente. Esto ye lo que s'establez en castellanu normativu, y por eso ye Madrid y Sevilla, cuatro o cinco, pero Juan e Inés, siete u ocho. Pero'l mesmu castellanu amuésanos lo relativu que ye esi conceptu: en Nos vamos a Albacete considérase bona la secuencia de dos "a", y en Va a Almería, de tres.
N'italianu les preposiciones A y SU 'sobre', la copulativa E, la copulativa negativa NÉ 'nin' y la dixuntiva O, tienen versiones eufóniques (non obligatories) ante vocal, respectivamente AD, SUR, ED, NÉD, OD. Pero nun ye precisamente la ortografía italiana l'espeyu onde se mira, más o menos a lo roncha, l'asturiana. Si echamos una güeyada a les llingües ibériques, darémonos cuenta de la peculiaridá castellana nesto de remanar formes eufóniques.
Asina, en gallego-portugués la conxunción copulativa escríbese siempre E, mesmamente ante "e": rir e chorar, falado e exposto. N'aragonés la copulativa ye indistintamente Y, E, pero nun entren considerances cacofóniques: estiu y ibierno, diners e erenzio; y la dixuntiva ye siempre U: zarrar u ubrir. En catalán les conxunciones son siempre I, O: blancs i iguals, ulls o orelles. En francés les conxunciones ET, OU, pronunciaes [e], [u], apaecen siempre cola mesma forma: cultivé et élégant, mépriser ou outrager.
En resultancia, ente les llingües peninsulares paez que la necesidá de conxunciones eufóniques dase namái en castellanu. El castellanu académicu valse d'una tendencia de la llingua falada d'otres dómines, pa fixar una norma d'eufonía que güei ye propia únicamente del rexistru curiáu, porque incumplir incúmplese sistemáticamene nel falar espontaneu.
Pero nun paez qu'esa seya la situación del asturianu, onde los falantes dicen sin nengún problema berrar y iñar, esti o otru. Por eso, escribir berrar ya iñar, esti u otru, col únicu aquel de refugar la cacofonía, igual ye sacar a rellucir un problema inesistente, y, polo tanto, paez un encamientu innecesariu y inspiráu nun modelu ayenu. ¿Colósenos un castellanismu pela vía indirecta? Pueque.