Bilordios Filolóxicos, por Ramón d'Andrés
Estrada
"A José Estrada Fernández, veteranu emigrante na Arxentina, que dende la llonxana ciudá de Comodoro Ribadavia hónrame lleendo estos "Bilordios"
Ramón d'Andrés
Ye Estrada un conocíu y característicu apellíu asturianu, que llevaron y lleven personaxes ilustres de la nuestra historia. Amás, ye'l nome de delles poblaciones del Principáu, como La Estrada (nos conceyos de Cangues d'Onís, Corvera, Piloña, Salas, Tinéu) o La Estrá (en conceyu d'Ayer). Nel orixe ta'l sustantivu estrada, que n'otres dómines significaba 'camín pavimentáu o empedráu', vocablu desapaecíu nel usu normal, pero que permanez nel apellíu y nel topónimu. Provién del llatín "vía stráta" o simplemente "stráta", participiu femenín del verbu "stérnere", que significaba 'tender en suelu, estender, esparder, recubrir una superficie, allanar, poner patente, nivelar'.
Heriedes d'esta palabra llatina hailos n'otres llingües romániques. Asina, en gallegu y portugués estrada ye d'usu modernu, col significáu de 'carretera'; auto-estrada ye l'autopista; y en Brasil llamen estrada-de-ferro al ferrocarril, siendo en Portugal caminho-de-ferro. De mou asemeyáu, n'italianu dizse strada a la carretera y autostrada a l'autopista. En rumanu strada ye una 'calle'. En vascu entró esi llatinismu y dio llugar a estrata, que ye un camín o pericuetu. En castellanu esiste tamién estrada como 'camín patente', magar que güei ye un arcaísmu. Del masculín "strátum" vien l'ast. estráu y el cast. estrado 'tarima, tabláu, tilláu', que caltienen la idea xeneral de 'cubrición del suelu'.
Nel francés medieval esistió la palabra estrede, qu'enantes de desapaecer del usu pasó a delles llingües xermániques vecines, d'au l'inglés street, l'alemán Strasse o l'holandés straat, toes elles col significáu de 'calle'.
Col mesmu significáu de "stérnere", nel llatín faláu crearíase otru verbu hermanu "stráre", y d'aende'l modernu verbu asturianu estrar, que conserva'l significáu orixinariu na acepción 'cubrir con piedra o materiales un camín pa facelu patente' (esti camín hai qu'estralu pa que pasen los coches), o tamién 'cubrir una superficie con daqué blandio'. Más específicamente, ye 'cubrir con rozu o material vexetal el sitiu d'una corte o cabaña onde s'echa'l ganáu', y llámase estru al rozu usao pa ello. Estrar úsase bien d'ello en sentíu figuráu: 'cubrir el suelu de coses tiraes, espardíes, desordenaes' (ta tol suelu estráu de pulgos de mazana).
Aquel verbu llatín "stráre" podía iguase tamién col prefixu "sub" 'debaxo', dando llugar a "substráre", que xenera toa una familia de palabres asturianes relacionaes n'últimu términu col conceptu de 'suelu'. De mano, el verbu directamente evolucionáu paez ser xostrar, qu'ente otres acepciones tien la de 'cayer en suelu', de mou que xostrada, xostrapada, xostrazu o xostrapazu son maneres de referise al 'golpe o cayida en suelu'. La xostra ye la 'suela del zapatu' o un 'zapatu vieyu y estrozáu', ente otres acepciones. Quiciabes d'aende-y venga l'asociación a la idea de 'porquería', y por eso axetivos como xostru -a -o, xostrón -ona -ono o xostrosu -a -o aplíquense a persones que nun avecen a andar llimpies. [Convién aclarar que xostrar y la so familia tienen tamién acepciones que quiciabes s'orixinen en confusiones con otres palabres ayenes al verbu llatín "substráre"].
Pa cabu, les nuestres llingües acoyeron, pero non per vía popular, espresiones derivaes d'aquel verbu llatín "stérnere". Asina, de "constérnere" o "consternáre" 'echar embaxo, tracamundiar, alterar', el castellanu fizo consternar como palabra culta; y de "prostérnere" o "prosternáre" 'tirar o echar embaxo' fízose'l cast. prosternar 'arrodiyase o abangase en señal de respetu'.
El participiu masculín "strátum" adáptase n'asturianu como estratu, qu'amuesa la idea xeneral de 'capa, nivel', y emplégase en diverses ciencies y disciplines, como la xeoloxía, la socioloxía, la meteoroloxía, la historia, la llingüística, etc. Son tamién cultismos los sos derivaos: sustratu, superestratu, adstratu, estratosfera o estratigrafía.
