Bilordios Filolóxicos por Ramón d'Andrés>
El neutru, vistu otramiente (10/03/03)
La Gramática de la Llingua, xonciendo descripción y reglamentación, enumera una riestra de regles pal usu del axetivu neutru, entendiéndoles como d'obligáu cumplimientu nel asturianu normativu, de manera que conculcales considérase falta sintáctica. Sin embargu, l'usador del asturianu faláu o escritu tendrá notao que les regles de la concordancia de neutru amuesen furacos y zones borrinoses: casos onde'l neutru nun ye la única posibilidá, y otros onde'l neutru paez forzáu sin más. Paez, entós, qu'esiste daqué nel neutru que se resiste a la reglamentación, y, per otru llau, supuestes anomalíes nun pue achacase al influxu del castellanu.
Quiciabes lo que pasa ye que tratamos el neutru como si fuere un fenómenu reducible a regles fixes de sistema. Pero igual allumábemos un poco'l camín si tuviéremos en cuenta qu'una cosa son les regles gramaticales impuestes pol sistema, y otra bien distinta les opciones comunicatives (pragmátiques) del falante. Vamos poner un par d'exemplos ayenos al neutru. Esiste una regla de sistema qu'impón que'l verbu tien que concordar col suxetu en persona y númberu: ye obligao dicir ellos trabayen, sin que la llibertá del falante algame a almitir *ellos trabayamos, que ye una fras defectuosa. Per otru llau, esisten los tiempos verbales faló y falaba, que formen parte del repertoriu ufríu pola conxugación; pero escoyer ente Xuan faló bien o Xuan falaba bien nun obedez a regles impuestes pol sistema, sinón a estremaes maneres d'entender l'acción verbal per parte del falante, ye dicir: a escoyetes del falante en situaciones comunicatives concretes.
Si s'entendió lo anterior, podemos facer les siguientes observaciones:
-L'usu del axetivu masculín o femenín nun vien d'una escoyeta del falante, sinón una imposición del sistema na que'l falante nun pue intervenir. En resultancia, nun hai más remediu que dicir esti pueblu ye guapu, y non *esta pueblu ye guapa.
-L'usu del axetivu neutru (frente a masculín o femenín) tien muncho d'escoyeta comunicativo-cognitiva del falante. La concordancia de neutru nun ye siempre imposición del sistema, sinón que pue obedecer a maneres d'enfocar la realidá na situación comunicativa. Por eso hai casos resbariosos y por eso ye difícil ufrir un conxuntu de regles fixes. Y asina, ye posible dicir la vaca véola fea y la vaca véolo feo.
Per esti camín van les pernovedoses aportaciones qu'al estudiu del neutru ta faciendo nos últimos tiempos el filólogu Xulio Viejo nuna riestra d'artículos espublizaos na Revista de Filoloxía Asturiana, na Révue de Sémantique et Pragmatique, n'Archivum y otres. Na tesis de Xulio Viejo destacamos dos conclusiones:
-Primera: les categoríes de discontinuo (cuntable) o continuo (nun-cuntable), que fundamenten la elección de masculín-femenín frente a neutru, nun son ríxides, sinón que dependen de diferentes maneres d'atalantar les realidaes del mundu circundante. Nesti sen, Viejo estrema tres niveles cognitivos: ún d'ellos ye'l Básicu o Prototípicu; penriba d'él, ta'l Nivel Superordináu (de mayor astracción), y per debaxo'l Nivel Subordináu (de menor astracción).
-Segunda: un sustantivu que se refier a daqué continuo, non siempre impón concordancia neutra obligatoria, porque la fixación gramatical nun ta perfecha nuna serie de casos.
Acordies con esti marcu d'análisis, Viejo observa:
1. Los sustantivos astractos tienen un Nivel Prototípicu oscilante, nos que nun se fixó una concordancia fixa.
2. Nel Nivel Superordináu, cualesquier sustantivu pue referise a 'circunstancies d'actividá', y nesi casu pide concordancia neutra. Exemplos: el corderu véolo negro 'la posibilidá de comer o mercar corderu', la vaca véolo feo 'el futuru de la ganadería, la posibilidá de mercar una vaca', la bicicleta paezme guapo 'andar en bicicleta, el mundu relacionáu coles bicicletes'.
3. Cualesquier sustantivu prototípicamente discontinuu pue convertise en continuu pa referise a la especie, sin posibilidá de concordancia neutra: esti añu'l llobu anda escasu (y non *escaso); el corderu asturianu espórtase (y non *asturiano); la vaca asturiana da muncha lleche (y non *asturiano).
4. Cualesquier sustantivu prototípicamente continuu pue referise a segmentaciones o tipos de la realidá aludida, sin que la fala conoza obligación de concordar en neutru nel axetivu pospuestu: el carbón asturiano (o asturianu) comprélo barato, entendiendo non el carbón como materia en xeneral, sinón un tipu de carbón.