>Bilordios Filolóxicos, por Ramón d'Andrés
Hache sopuntiada (17/06/02)
La lletra "h." supón una anomalía nel nuestru sistema estándar d'escritura. Per un llau, ideóse pa representar pronunciaciones de delles variedaes de fala, y polo tanto en principiu tien calter dialectal y non estándar. Pero, per otru llau, resulta qu'unes poques de palabres almitíes nel estándar escríbense con "h." (guah.e, por exemplu), lo que contradiz esi calter dialectal.
Como digo, la "h." ideóse pa reproducir dos variantes fóniques dialectales: una, la [h] o "h" aspirada, pronunciada más o menos como la del inglés o la del alemán; otra, la [x], ye dicir, la "j" de tipu castellanu. La "h" aspirada tenémosla regularmente n'asturianu oriental como evolución histórica de la f- inicial de palabra o lexema: h.acer 'facer', desh.acer 'desfacer', h.echu 'fechu', reh.echu 'refechu', h.ilu 'filu', enh.ilar 'enfilar', h.ocicu 'focicu', h.umu 'fumu', h.ueya 'fueya'. Rastréxase tamién en tol territoriu llingüísticu como evolución de f- inicial ante los diptongos "ue", "ui": h.ueya, h.uerza, h.uina. Nestos casos coesiste cola f-: fueya, fuerza, fuina. Pela so parte, el soníu equivalente a la "j" castellana tenémoslu como variante de la "h" aspirada nos exemplos anteriores. Y ye esi soníu'l que queda representáu nunes poques de palabres acoyíes nel estándar: guah.e, h.ispiar, y dalguna más.
La grafía "h." -que munchos llamen "hache sopuntiada"- apaez nes primeres Normes de l'Academia, del añu 1981. Enantes, la xente reproducía'l soníu cola lletra "j": jacer, desjacer, jechu, jueya, etc. Ente les propuestes que daquella manexó l'Academia pa la escritura d'esi soníu, hebo la del dígrafu "fh", que permitía lleer les palabres con [f] o con [h], d'acuerdu coles zones: fhacer, fhumu, fhueya, etc.
La lletra "h.", como yá diximos, ye'l procedimientu normativu y académicu d'escribir la [h] o la [x] dialectales; pero nun forma parte del estándar o variedá unitaria y modélica, pues ésti selecciona namái les formes con f- (facer, fumu, fueya). Esto ye muncho importante si se quier fixar criterios pa escribir empréstamos y cultismos tomaos de llingües qu'orixinariamente tienen [h] aspirada o [x] de tipu castellanu: la so vía d'entrada ha ser la variedá estándar, y non les variedaes dialectales. Por esi motivu, lo razonable ye que la "h." nun s'emplegue na adaptación d'empréstamos al estándar. Vamos estremar tres casos:
1. Les palabres tomaes d'una llingua moderna d'alfabetu llatín, en xeneral conserven la grafía orixinal: hippy, jeep, Hollywood, Hannover, Bochum.
2. Los cultismos que teníen "h" aspirada n'hebréu o griegu clásicu, nun entren nel asturianu directamente, sinón al traviés del llatín, que desconocía estes aspiraciones y tenía acoyíolos cola lletra "h" muda. Esti ye'l casu de cultismos y tecnicismos de toa mena (herméticu, hipódromu, hosanna), pero tamién de topónimos y nomes de persona de l'Antigüedá, anque sigan usándose güei (Helespontu, Himetu, Hermóxenes, Hebrón, Horeb). Por exemplu, Hebrón tenía aspiración n'hebréu; daquién podría dicir que n'asturianu lo acionao yera escribir"H.ebrón", que reproduz l'aspiración hebrea, pero pue oxetase:
a) nun encaxaría coles pautes d'adaptación comunes a les llingües romániques, que se basen na "h" muda llatina
b) sería elevar una grafía dialectal a categoría d'estándar.
3. Los empréstamos de llingües actuales con [h] aspirada, [x] de tipu castellanu o otros soníos asemeyaos, pero qu'empleguen escritures non llatines, ¿trescribirémoslos con "h." sopuntiada? Nun soi gota partidariu d'ello polo yá dicho, porque ye una lletra pensada pa variantes dialectales. El camín de los empréstamos ye l'estándar, y el del asturianu desconoz la [h] aspirada y la [x] de tipu castellanu; guah.e, y perpocos exemplos más, son rareces escepcionales. Pal primer casu, lo meyor paezme usar la lletra "h" sin más: Haifa, Bahrein, Hadramaut, Husein, Mohamed, Sahara, Hirosaki, Yokohama, Hainan. Pal segundu casu, el de [x] de tipu castellanu, la mio propuesta ye valise del dígrafu "kh", que ye la trescripción internacional qu'usen les llingües ensin [x] de tipu castellanu. Exemplos: Khomeini (en castellanu Jomeini, lóxicamente), Khamenei, Aga Khan, Khruschev, Chékhov, Khárkov, Lediákhov.
