Bilordios Filolóxicos, por Ramón d'Andrés
Delles cuestiones d'acentu (I) (17/03/03)
El sistema asturianu d'acentuación gráfica. El sistema d'acentuación gráfica del asturianu ta tomáu del castellanu, adaptándolu a la casuística propia de la nuestra llingua. Entós l'acentu gráficu usámoslu con tres oxetivos: a) Marcar la vocal tónica en dellos casos reglamentaos: xostrón, fácil, páxaru, Uviéu, caráuter; b) Indicar que dos o tres vocales tán n'hiatu, marcando la tónica zarrada: aína, feúcu; c) Estremar dos palabres escrites igual (función diacrítica del acentu): tán, ónde, frente a tan, onde. El sistema d'acentuación castellanu ye, básicamente, el mesmu qu'usen tamién el gallegu y l'aragonés. El portugués y el catalán, pela so parte, dotáronse de sistemes d'acentuación propios, qu'indiquen, amás de la tonicidá, l'abertura vocálica. El vascu nun usa acentos.
Diferencies d'acentu ente asturianu y castellanu. En xeneral, les palabres hermanes d'una y otra llingua coinciden nel allugamientu de la sílaba tónica. Sicasí, hai tamién incoincidencies, con repercusión nel acentu gráficu. Exemplos: ast. mitín, cast. mitin; ast. tabán o tabanu (pero tamién tábanu), cast. tábano; ast. táladru, cast. taladro; ast. xofer, cast. chófer. Y quiciabes ast. carácteres o caráuteres, cast. caracteres.
Iguando acentuación incorrecta. Hai que poner procuru n'allugar bien la sílaba tónica de les palabres, coles consecuencies nel acentu gráficu: acedu non *ácedu; calter, non *cálter; lluriga, non *llúriga; quiciabes, non *quiciabís.
L'acentu en dellos cultismos. N'ast. correctu ha escribise y pronunciase rubéola y non *rubeola, con fidelidá a l'acentuación llatina. Sin embargu, atopámonos con ast. médula, que debiere ser medula, palabra llana, del llatín medúllam; en cast. médula y medula. El cultismu cerebru fai llanu'l llatinismu esdrúxulu cérebrum (en portugués cérebro). Ha tenese en cuenta tamién hemiplexía, en cast. hemiplejía o hemiplejia. L'acentu esdrúxulu nel galicismu élite esplícase por una mala interpretación del francés élite, pronunciao [elít], onde l'acentu na "é" indica vocal zarrada, non sílaba tónica.
Sobre dellos acentos diacríticos. L'acentu diacríticu úsase n'asturianu nestos casos: a) En dellos monosílabos, pa estremalos d'otros que s'escriben y pronuncien igual; b) Nos interrogativos y esclamativos, pa estremalos de los relativos. Úsase tamién, pero non de mou obligatoriu, nestos otros casos: c) Nos pronomes demostrativos, pa estremalos de los correspondientes axetivos; d) Nel alverbiu sólo, pa estremalu del axetivu neutru. Sobre esta normativa pétanos comentar lo que vien darréu.
Acentu nel indefiníu ÚN. L'indefiníu masculín UN nun s'acentúa si ye axetivu, pero sí si ye pronome: vieno un home glayando, pero vieno ún, vieno ún que glayaba. Esta distinción ye bramente útil en dellos casos: faló un catalán [axetivu + nome]; falaron dos delegaos, ún catalán y otru vascu [pronome + axetivu]. Sin embargu, nun esiste la mesma regla pal femenín UNA: vieno una muyer glayando, vieno una, vieno una que glayaba; faló una catalana; falaron dos delegaes, una catalana y otra vasca. Daveres, nun hai nengún motivu pa que'l femenín nun se vea beneficiáu d'esta distinción col acentu; cola mesma lóxica podría escribise: vieno úna, vieno úna que glayaba; falaron dos delegaes, úna catalana y otra vasca.
La forma YA del verbu occidental. L'alverbiu YÁ acentuáse pa nun se confundir cola conxunción copulativa YA. Pero escribiendo n'ast. occidental, apaez otru YA del verbu ser, equivalente a 'ye', que de mano nun lleva acentu gráficu. Les confusiones tán sirvíes: la que se foi ya la ficha pue interpretase como 'la que se foi y la fía' o 'la que se foi ye la fía'. Teóricamente, puen manexase delles soluciones si se quixere iguar esti problema; la peor de toes, pa mio idea, diba ser encamentar el non usu d'esi occidentalismu verbal.
SO posesivu y SO preposición. El posesivu SO y la preposición SO escríbense igual, lo que pue dar llugar a equivocos: ye de so la peña pue interpretase como 'ye de debaxo la peña' o 'ye suya la peña'. [La tentación de resolver el primer casu llantando una coma tres del artículu, falsia'l problema, porque la pausa pue dase o nun se dar]. Nun yera mal arte estremalos, ufriendo la opción de llantar acentu gráficu nel posesivu si apeligrare la comprensión: ye de so la peña 'debaxo', ye de só la peña 'suya'. Nun ye otro lo que se reglamentó na Gramática pal casu de TRES preposición o numberal: foron tres del monte 'detrás', foron trés del monte 'la metá de seis'.
