Bilordios Filolóxicos, por Ramón d'Andrés

Delles comparances léxiques (y IV) (01/10/02)

Les diferencies léxiques ente'l castellanu y l'asturianu son de mui diverses menes. En bien d'ocasiones, dambes llingües comparten dos sinónimos, pero estrémense na preferencia pa ún o pa otru. Otres vegaes, l'asturianu escueye o renuncia a opciones léxiques que tán presentes en castellanu. Conocer estes particularidaes ayuda a evitar interferencies castellanes cuando s'emplega l'asturianu. Tamién val pa nun abusar de palabres que, siendo válides na nuestra llingua, son rares, y escuéyense namái pola presión de paecese al castellanu. [L'asteriscu ante una palabra indica que'l Diccionariu de l'Academia asturiana nun la recueye, y polo tanto, ye poco o nada recomendable. Si se pon ante una oración, significa que nun ye viable.]

Non *montaña, sinón MONTE El diccionariu de l'Academia nun da entrada al sustantivu *montaña, pues paez que nun forma parte del léxicu popular de la nuestra llingua; la palabra d'usu tradicional ye monte. Polo tanto, lo qu'en castellanu se diz "Es una montaña muy alta", "Le gusta mucho la montaña", n'asturianu diráse Ye un monte mui altu, Présta-y muncho'l monte. Si s'echa una güeyada a la toponimia asturiana, veráse que monte ye, con un cachu, el sustantivu del que deriven abondos nomes de llugar, y topónimos como La Montaña (Llangréu, Valdés, Uviéu) o Las Montañas (Cangas del Narcea) son perescasos. El diccionariu tampoco nun recueye palabres derivaes de *montaña. Asina entós, n'usos como'l periodísticu quedaría la duda de saber cómo hai que dicir normativamente "montañero" y "montañismo", pa referise a una práctica deportiva. Podría acoyese sin problema'l castellanismu y adaptalu (*montañeru, *montañismu); podríen rescatase formes autóctones poco conocíes, que s'axustaren al conceptu modernu; o podríen crease neoloxismos autóctonos, col inconveniente de nun tener nenguna base social.

OLLA, pero más corriente POTA y POTE El Diccionariu de l'Academia recueye dambes palabres como sinónimes, cuando se refieren al 'cacíu con ases y tapa pa facer la comida'. Sicasí, paez que nel asturianu más xeneral, la palabra corriente ye la pota o el pote, y eso compruébase polos derivaos y frases feches a que dan llugar: café de pota, echar la pota, poner pote, dase'l pote, americanu del pote, ganar el pote, etc.

LOS PAS, pero más corriente EL PÁ Y LA MALa persona qu'enxendra un fíu recibe'l nome de pá o padre (si ye un home) y ma o madre (si ye una muyer). L'usu del sustantivu masculín en plural, esto ye, los pas o los padres, valnos pa referinos al conxuntu del pá y la ma, talo que recueye'l Diccionariu académicu de nuestro: Los pas de Silvia trabayen na mesma fábrica, Falé colos tos pas ayeri. Esto respuende al usu normal que-y permite a un masculín referise a dambos xéneros: Los derechos del home quier dicir 'del home y de la muyer'. Lo mesmo faen otres llingües: castellanu el padre, la madre, los padres; catalán el pare, la mare, els pares; aragonés o pai, a mai, os pais; gallegu o pai, a nai (o a mai), os pais; portugués o pai, a mãe, os pais. Pero n'otres lingües, como ye persabío, emplégase una palabra distinta pa referise al conxuntu de pá y ma: francés le père, la mère, les parents; italianu il padre, la madre, i genitori; inglés father, mother, parents; vascu aita, ama, gurasoak.

N'asturianu coloquial, eso de los pas pa referise al conxuntu de pá y ma nun paez d'usu mui afitáu ente amplies mases de falantes, y de fechu suena poco natural (mesmamente, como calcu del castellanu); paez que lo más corriente ye la secuencia el pá y la ma. Asina: El pá y la ma de Silvia trabayen na mesma fábrica, Falé con to pá y to ma ayeri. Evidentemente, esto nun quier dicir que los pas, con esi valor colectivu, tenga que se desaniciar. Una espresión como Asociación de Pas d'Alumnos ye inevitable dafechu.

Non *roca, sinón PEÑAEl sustantivu roca almitióse nel Diccionariu académicu namái con un significáu mui específicu: 'peña de la costa que ta debaxo l'agua o que queda al aire nes marees baxes, d'aspeutu escuru y erosionáu'; por exemplu, Nesa parte de la playa hai munches roques. Fuera d'esto, el cast. "roca" equival al ast. peña en toles acepciones, mesmamente les d'usu técnicu. Fixáivos nestos exemplos: Les peñes clasifíquense n'ígnees, sedimentaries y metamórfiques; La petroloxía ocúpase del estudiu mineralóxicu de les peñes; Tuvieron que volar esa peña pa facer la carretera; El granitu ye una peña compacto y duro formao por feldespatu, cuarzu y mica.

Non *serpiente, sinón CULIEBRA Magar que'l diccionariu de la Real Academia Española fai equivalir dafechu "culebra" y "serpiente, sierpe", lo cierto ye que nel usu popular la primera refierse a tamañu pequeñu o medianu, y la segunda a tamañu grande. N'asturianu nun esiste *serpiente, de mou qu'emplegaremos en tou casu culiebra o culuebra. Esto ye válido pa usos técnicos de la zooloxía: La boa ye una culiebra gafa, L'anaconda ye la más llarga de les culiebres. Per otru llau, n'asturianu sierpe nun se refier a un animal, sinón a un xuguete nomáu tamién cometa, y tamién a una malura de la piel llamada d'otra miente serpiadura, xirpiadura y herpe (del griegu "herpetón" 'reptil, culiebra', poles formes qu'evoca).

Non *vecindariu, sinón VECINDÁ El conxuntu de vecinos d'un llugar o d'un barriu llámase vecindá o vecinderu, pero non *vecindariu, que paez castellanismu claru. Exemplos: El xaréu espertó a tola vecindá, Esi divulgu espardióse per tol vecinderu.