Bilordios Filolóxicos, por Ramón d'Andrés

Delles comparances léxiques (II) (23/09/02)

Les diferencies léxiques ente'l castellanu y l'asturianu son de mui diverses menes. En bien d'ocasiones, dambes llingües comparten dos sinónimos, pero estrémense na preferencia pa ún o pa otru. Otres vegaes, l'asturianu escueye o renuncia a opciones léxiques que tán presentes en castellanu. Conocer estes particularidaes ayuda a evitar interferencies castellanes cuando s'emplega l'asturianu. Tamién val pa nun abusar de palabres que, siendo válides na nuestra llingua, son rares, y escuéyense namái pola presión de paecese al castellanu. [L'asteriscu ante una palabra indica que'l Diccionariu de l'Academia asturiana nun la recueye, y polo tanto, ye poco o nada recomendable. Si se pon ante una oración, significa que nun ye viable.]

Non *asnu, sinón BURRU: En castellanu, palabres como "asno, burro, borrico, pollino, rucio, rucho" funcionen como sinónimos en referencia al cuadrúpedu que tien por nome científicu Équus ásinus. N'asturianu tenemos, ente otres posibilidaes, burru, burricu (non *burricu), pollín o rocín, pero nun que *asnu seya un nome llariegu.

CAMPU, pero tamién ALDEAEl 'territoriu o conxuntu de territorios non urbanos' esprésase en castellanu per aciu del sustantivu "campo". N'asturianu, campu almite tamién esa posibilidá, na acepción 10 del DALLA. De toes maneres, esi significáu pue espresase tamién colos sustantivos aldea (magar que'l DALLA nun lo recueye), pueblu o monte, según los casos. Vei estos exemplos:

Cast.: Vive en el campo - Vive na aldea
Cast.: Le gusta salir al campo - Présta-y salir al campu ~ al monte ~ a l'aldea
Cast.: Chorizos de pueblo - Chorizos de pueblu ~ d'aldea
Cast.: Los problemas del campo - Los problemes del campu

Non *colina, sinón LLOMBA y otresUna elevación del terrén de pocu altor, más baxa qu'un monte, pue llamase en castellanu "colina, loma, otero, altozano, alcor, cueto, collado, teso, cerro, montecillo", y otros. La nuestra llingua tien tamién un bon ensame de sinónimos pal mesmu conceptu: llomba, cantollu, cuetu, sucu, oteru, tesu, cembu, testellu, tombu, túmbanu, montiquín, altu, etc. De toes toes, evitái usar *colina n'asturianu.

Non *constipáu, sinón ACATARRÁUFalando n'asturianu, lo qu'emplegamos normalmente ye'l sustantivu catarru, l'axetivu catarrosu -a -o y el verbu acatarrar, d'au l'axetivu participial acatarráu -ada -ao. El términu constipáu vien recoyíu nel DALLA namái como sustantivu, pero ensin axetivu nin verbu correspondientes. En resultancia, normativamente diráse Tien un bon catarru o Tien un bon constipáu, y tamién El neñu ta acatarráu, pero non *El neñu ta constipáu.

Non *cubu, sinón CALDERUEl 'recipiente con forma de troncu conu invertíu, con un asa encaxada nos llaos, usáu pa llevar agua', llamámoslu n'asturianu calderu. Y asina, Llegaben de la fonte con calderos d'agua, y non *con cubos d'agua (polo menos nel asturianu más xeneral y normativu, masque paez posible en delles fales). El sustantivu cubu dase na nuestra llingua; el Diccionariu de l'Academia asígna-y once acepciones, referíes dalgunes d'elles a recipientes o conductos, como 'truébanu de les abeyes', 'depósitu d'agua del qu'arranca la canal del molín', 'canal pela qu'entra l'agua pa un molín', 'arna cilíndrica de madera que s'emplega pa colar la ropa' o 'bebederu fechu pal ganáu'. Por supuestu, la potencia aritmética ye cubu, como tamién lo ye'l poliedru regular de seis cares (que tamién recibe'l nome d'hexaedru). Nestos dos últimos casos, tamos ante cultismos iguaos cola palabra griega "kýbos", que significaba 'dadu'; cubu 'recipiente' vien del llatín "cúpum".

Non *deber, sinón TENER QUE (y otres):Una particularidá del verbu deber na nuestra llingua ye que, a diferencia del castellanu, ta desprovistu del significáu de 'necesidá, obligación'. Entós, nun bon asturianu, desaconséyase dicir *Debes falar col xuez, sinón Tienes que falar col xuez, Tienes de falar col xuez, Has (de) falar col xuez; y meyor que dicir *Les maletes deben pesllase, diremos Les maletes hai que que pesllales, Les maletes tienen que pesllase o tienen de pesllase, Les maletes fai falta pesllales, Les maletes han (de) pesllase, etc. La espresión castellana "como es debido" remanez del conteníu de 'necesidá, obligación', y polo tanto reproducila n'asturianu baxo la forma *como ye debío ye forzao dafechu. *Tratái a la xente como ye debío suena a calcu castellanu; meyor ye Tratái a la xente como fai falta ~ como tien que ser.

D'otra manera -comprobáilo nel DALLA-, el verbu deber lo qu'espresa nun ye necesidá, sinón probabilidá. Comprobáilo: Los tos hermanos deben tar en casa quier dicir que 'quiciabes tán en casa', y non que 'tienen que tar en casa'. Y, por supuestu, na acepción más primaria, deber refierse a dineru o favores: Débovos cincuenta euros, Débente esi favor.