Bilordios Filolóxicos, por Ramón d'Andrés
Delles comparances léxiques (I) (16/09/02)
Les diferencies léxiques ente'l castellanu y l'asturianu son de mui diverses menes. En bien d'ocasiones, dambes llingües comparten dos sinónimos, pero estrémense na preferencia pa ún o pa otru. Otres vegaes, l'asturianu escueye o renuncia a opciones léxiques que tán presentes en castellanu. Conocer estes particularidaes ayuda a evitar interferencies castellanes cuando s'emplega l'asturianu. Tamién val pa nun abusar de palabres que, siendo válides na nuestra llingua, son rares, y escuéyense namái pola presión de paecese al castellanu. [L'asteriscu ante una palabra indica que'l Diccionariu de l'Academia asturiana nun la recueye, y polo tanto, ye poco o nada recomendable. Si se pon ante una oración, significa que nun ye viable.]
ALCAYATA, pero meyor ESCARPIAAtópense nes dos llingües dambes palabres. Mientres qu'en castellanu ye más usual alcayata, n'asturianu úsase poco, y prefierse por demás escarpia.
Non *alga, sinón OCLEEn castellanu, "alga" funciona como un sustantivu cuntable, y designa caúna de les plantes acuátiques: "Se le metió un alga en la bolsa". Como ye cuntable, nun tien torga nenguna pa usase en plural: "Una playa llena de algas". En castellanu val tamién pa referise a un grupu de vexetales ("El sargazo es un alga marina"), onde entren tamién les microscópiques ("El fitoplancton está compuesto de algas microscópicas"). Pel so llau, l'asturianu ocle (coles variantes ocla, occ. ouca) preséntase siempre como un sustantivu non cuntable (concuerda en neutru) qu'alude a les mesmes plantes, pero percibíes como 'conxuntu indetermináu' o como 'material': Una playa enllena d'ocle, Taben pañando ocle. Nun paez posible usalu como cuntable: *Metióse-y un ocle na bolsa. Tampoco nun paez posible usalu pa referise a un grupu vexetal: *La corrigüela ye un ocle d'Asturies, *Ocle microscópico. Claro ye que si estos usos "biolóxicos" se vieren necesarios nun rexistru científicu, quiciabes s'adaptara la palabra llatina "alga", de mou que figurara n'asturianu como cultismu (y non como castellanismu): La corrigüela ye un alga d'Asturies, Alga microscópico.
Non *amar, sinón QUERERCol significáu de 'dirixir un sentimientu d'afectu a una persona', el castellanu dispón de los dos verbos, anque ye evidente qu'amar tien un calter enforma lliterariu: dicir "Te quiero" resulta muncho más natural que "Te amo", más propio de películes o de noveles. N'asturianu *amar percíbese como un verbu ayenu al usu popular: diráse siempre Xuan quier a los fíos, porque *Xuan ama a los fíos ye inaudito. De toes formes, na nuestra lliteratura nun dexa d'emplegase esi verbu *amar, lo que ye niciu de qu'a los escritores fai-yos dalguna falta (nun s'escaeza que, al fin y al cabu, "amar" ye una palabra del fondu común de les llingües romániques). D'otra manera, un usu popular d'amar col significáu de 'gustar' o 'prestar', aplicao a coses, conséñase en Conceyu de Miranda: Ella ama que la brinden (recoyío nel Diccionario General de la Lengua Asturiana, de X. Ll. García Arias). Ha tenese en cuenta, amás, que'l sustantivu amor sí lu tenemos na nuestra llingua, y apaez en títulos de diverses obres lliteraries como Pequeña lloba enllena d'amor (novela d'Adolfo Camilo Díaz), Congoxa que ye amor (poemariu de Manuel Asur), Rezumes d'amor y griesca (poemes de Monchu Díaz) o Azul mirar d'amor (de Pablo Ardisana).
Non *ancianu, sinón VIEYUEn castellanu, "anciano" tien dos valores. Per un llau, pue referise a un "viejo" de permuncha edá. Per otru llau, pue funcionar como eufemismu de "viejo", si ye'l casu de qu'esti axetivu suene fadio o inconveniente. N'asturianu la situación ye clara: nun esistel' axetivu *ancianu, y emplegamos siempre vieyu, sin les especificaciones del castellanu. Por supuestu, podemos valinos tamién de dellos sinónimos, como mayor, d'edá.
NOTA: L'artículu de la selmana pasada, onde falaba del alverbiu daquella, pue completase con un exemplu como esti, reproducíu d'una conversación real: P'aquella tábemos pegando carteles. Como se ve, esti exemplu vien a afitar lo que dicíemos… daquella.
