Daquella (10/09/02)

Recoyíu nes Normes, na Gramática y nel Diccionariu de l'Academia, n'asturianu esiste l'alverbiu daquella, col significáu de 'naquel tiempu'. Nun exemplu como Daquella pasábase muncha fame, supónse que los interlocutores sobreentienden una alusión a un tiempu pasáu concretu al que yá se tienen referío enantes, y agora reprodúcenlu simplemente con esi alverbiu, que nesi contestu comunicativu significa quiciabes 'na posguerra española'. Daquella vien a ser sinónimu del alverbiu entós (o entoncies, entóncenes, estoncies) nel so valor temporal, de manera que l'exemplu anterior esprésase tamién como Entós pasábase muncha fame. Claro ye qu'entós tien otros usos que daquella desconoz, como alverbiu consecutivu, conxunción consecutiva o refuerzu d'entrugues. Dizse, por exemplu, Si tienes priesa, entós marcha pero nun ye posible *Si tienes priesa, daquella marcha.

L'alverbiu daquella provién d'una xuntura de la preposición de + el pronome demostrativu aquella, en xéneru femenín. Trátase, n'orixe, d'un femenín qu'apaez fixáu en munches espresiones temporales, el mesmu con valor d'indeterminación temporal qu'atopamos n'espresiones como desta, desa de la que, a la que, a la primera, nestes, y quiciabes n'otres como desayá, apocayá, amunchayá, cuantayá, abenayá, apocagüéi, amunchagüéi, acuantagüéi, etc. [Ye dicir: apocayá pue interpretase orixinariamente como xuntura de "ha poca yá", anque tamién caben otres hipótesis. Esti femenín pue que ficiere referencia a un sustantivu del tipu "vez", "temporada", "época".]

Ello ye que los dos elementos de daquella tán yá soldaos dafechu, y el conxuntu funciona unitariamente como una palabra autónoma que tien entrada propia nel Diccionariu. Asina les coses, considérase que daquella ha estremase de d'aquella, secuencia normal de preposición y demostrativu. Veilo nesta oración: Daquella tovía nun teníen l'apoyu d'aquella xente. Agora, si afondamos un poco nel asuntu, veremos que daquella apaez daveres en bloque cuando funciona como complementu circunstancial sin preposición, que ye'l casu de los exemplos que punximos. N'otres condiciones, daquella amuésase tovía como una xuntura de preposición y demostrativu femenín. Vamos veles:

1) Complementu circunstancial precedíu de preposición.- L'alverbiu "hermanu" entós, si va precedíu de preposición de, forma la secuencia d'entós, como nel exemplu D'entós p'acá nun se fía de naide. Pero usando daquella, resulta Daquella p'acá nun se fía de nadie, y non *De daquella p'acá nun se fía de naide; esto muestra qu'en realidá lo qu'equí tenemos ye'l pronome demostrativu aquella con valor d'indeterminación temporal y precedíu de la preposición, esto ye: "D'aquella p'acá…". Otru exemplu: Dende aquella nun quier falar (y non *dende daquella…).

2) Axacente preposicional d'un alverbiu.- De mou asemeyáu, pue dicise Antes d'entós nun se conocíen, Depués d'entós les coses aposentaron, pero nun son posibles: *Antes de daquella…, *Depués de daquella…, sinón únicamente Antes daquella…, Depués daquella…, lo que prueba qu'en realidá trátase de "Antes d'aquella…", "Depués d'aquella…".

En conclusión: inda queden usos onde daquella conserva l'autonomía de los dos elementos constituyentes, la preposición de y el pronome demostrativu femenín aquella con un valor d'indeterminación temporal. Como niciu suplementariu, daivos cuenta que cuando l'alverbiu daquella se tresplanta al castellanu faláu n'Asturies, failo baxo la forma "de aquella" (perfrecuente en boca de locutores o autoridaes locales cuando falen pela radio o la televisión). Tolo dicho val tamién pa los alverbios desta 'nesti tiempu' y desa 'nesi tiempu', tamién recoyíos nel DALLAX