Tas en Espaciu y Tiempu > La llingua asturiana > Introducción > Descripción Interna

Descripción Interna

La llingua estándar

L'estándar del asturianu usáu güei ye una norma de compromisu propuesta en 1982 pola Academia de la Llingua Asturiana que se basa na cadarma morfolóxica y fónica del asturianu central arriquecida coles variantes sintáctiques y léxiques de toles otres variedaes de la llingua.

El fechu d'escoyer l'asturianu central como base del estándar debióse a delles razones, principalmente de Tradición escrita y sobremanera por cuestiones demogáfiques: N'Asturies yá venía funcionando de fechu un estándar lliterariu central nel qu'escribieren los más de los autores qu'usaren la llingua asturiana nos cuatro últimos sieglos. Amás la gran mayoría de los habitantes d'Asturies tan asitiaos na zona central. Poro, los más de los falantes tienen como variedá materna la que se fala nel centru d'Asturies.

Sicasí, l'Academia aconseya que los escolinos de les zones non centrales deprendan na so variedá llingüística propia. Amás, esmolecida pol caltenimientu de la llingua viva, la normativa académica pue adaptase a les estremaes varideaes del asturianu. Colo que podría dicise qu'un escritu n'asturianu occidental ye tan normativu como'l que ta escritu n'estandar. Sicasí, la llingua de prestixu ye l'asturianu estandar.

Sistema vocálicu

La llingua asturiana presenta 5 vocales distintives (/i,u,e,o,a/), no que concordia coles otres llingües centrales de la Península; el castellán y l'aragonés. Presenta los diptongos crecientes /ié, ué/ que remanecen de les diptongaciones de les /e, o/ llatino vulgares, lo qu'estrema al asturianu del vecín gallego-portugués y lu xunta col castellán. Sicasí, la distribución d'estes vocales nun ye la mesma que la castellana: De toes maneres les diptongaciones nun se dan siempre nos mesmos casos. L'asturianu tien una tendencia a la non diptongación de la /ó/ delantre de nasal (ponte, fonte, lloñe...) Mentes que la /j/ nun torna la diptongación de la /ó/ (fueya /foliam/, güeyu /oculum/...).

Sistema consonánticu

Tien 19 unidaes distintives( con variedaes xeográfiques).

Variantes

Xeneralmente fálase de la esistencia de tres variedaes principales de la llingua asturiana que se clasifíquen con un criteriu xeográficu;

Asturianu central

Ye la variante falada nel centru d'Asturies, nella básase la llingua estándar. Nesti momentu cuéntase que ye la variedá falada pol 80% de los falantes. Hestóricamente l'asturianu central ye tamién la variante lliteraria de la llingua; los más de los testos conservaos foron escritos nesta variante.

L'asturianu central fálase aproximadamente ente los ríos Nalón y Sella.

Característiques:

-Nun caltién los diptongos decrecientes /ei,ou/ (xera, cosa) Cambia -as > -es y -an > -en nos plurales femeninos y nes terminaciones verbales ( moza/ moces, elli baxa/ ellos baxen).

Caltién la f- inicial del llatín (fíu, facer) Presenta'l fenómenu del llamáu neutru de materia (sidra bono, lleche blanco)

Asturianu oriental

Les peculiaridaes que presenta respeutu al estándar central son la perda de la f- inicial llatina que se camuda nuna aspiración y los plurales femeninos en -as. Fálase al este del ríu Sella.

Asturianu occidental

L'asturianu occidental, fálase ente los ríos Nalón y Navia y ye la variedá más espardida fuera d'Asturies (Lleón, Zamora y Miranda). Caracterízase, en comparanza col estándar, pol so conservadurismu tanto nel vocalismu como nel consonantismu.

-Caltién los diptongos decrecientes /ei, ou/ (cousa, queixu). -Caltién los plurales llatinos en -as. -Presenta una gran bayura y variedá na serie consonántica palatal na que s'observen varios estadios evolutivos, los llingüistes tienen el vezu siguir la clasificación de Diego Catalán que faló de cuatro posibilidaes (A,B,C,D) occidentales atendiendo a cuatro zones xeográfiques. La zona A concordia cola zona central y col estándar.

Mirandés

El Mirandés fálase anguaño nos conceyos de Miranda del Douro y Vimioso, nel distritu de Bergancia (Bragança).

La variante llingüística Mirandesa foi influyida a lo llargo de los sieglos pol Portugués, polo que les sos soluciones llingüístiques estrémense dacuando de les del restu del dominiu. Sicasí, hai delles característiques qu'asitien al Mirandés, ensin nenguna dulda nel dominiu llingüísticu asturllionés;

-Palatalización de la /l-/. -Caltenimientu de les consonantes /-l-/ y /-n-/ en posición intervocálica. -Palatalización de /-ll-/, /-nn-/ y /-mn-/ -Diptongación de /e/ breve en posición tónica y dacuando de /o/ na mesma posición.

Como'l restu del dominiu, caltién la /f-/ inicial y como l'asturianu occidental caltién los diptongos decrecientes /ou/ y /ei/. El dominiu llingüísticu astur-llionés tien tamién presencia en Portugal nes poblaciones de Rio d'Honor y Guadramil.

Rexistros del asturianu

Asturianu cultu; Rexistru del asturianu usáu n’actos protocolarios y solemnes como’l discursu de la Presidenta de l’Academia de la Llingua Asturiana nel Día de les lletres. Caracterízase pol usu d’espresiones, qu’anque asturianes y normatives, nun suelen ser usaes pol asturfalante ya, inclús, tampoco pol lliteratu.

“l’Academia tomó’l determín de que, de magar esti añu, el númberu de Lletres Asturianes qu’añalmente s’empobina a la creación lliteraria alite solu, esgayáu del Boletín Oficial de l’Academia, col nome qu’ente toos-y punximos abenayá: Lletres Lliterariu”

Amestáu: Ye un rexistru popular y la fala de la mayoría de la población d’Asturies. Sobre la bas gramátical y morfolóxica del asturianu úsase un léxicu castellán o castellanízanse les pallabres asturianes. El falante nun suel tener constancia si ta falando castellán o asturianu.

“Dije-y al mozo que dejara’l paragües que yá no taba orbayando”

Hiperasturianismu; Rexistru yá superáu na mayoría d’asturfalantes. Surdió a entamos del movimientu de vindicación llingüística y caracterízase pol usu de pallabres inventaes y arcaísmos p’alloñar la llingua lo más posible del castellán. Pa dalgunos ye un complexu d’inferioridá usar esti rexistru característicu de les primeres etapes d’un procesu de normativización p’afitar la llingua como idioma y non como dialectu.

“La muerganización aprofitó esi díi pa dar una ñora de prensa”