Tema I: L'alfabetu: Consonantes y Vocales n'asturianu.

Nota: Pa los non familiarizaos col términu, cuando falemos de fonema referímonos a un soníu, independientemente de la so representación gráfica. Munches veces el mesmu fonema ta representáu por distintes lletres; Kilo, quesu y casa, son el mesmu fonema (soníu) representáu por distinta lletra.

Vocales

La llingua asturiana tien cinco vocales, lo mesmo que les otres llingües centrales de la Península, el castellanu y l'aragonés /a,e,i,o,u/

Distribución

Anque l'asturianu tien les mesmes vocales que'l castellanu la so distribución nes pallabres nun siempre ye la mesma. Asina l'asturianu tien diptongos en pallabres nes que'l castellanu nun los tien:

portiella(ast) / portilla(cas)
güeyu(ast) / ojo(cas)

Otres veces l'asturianu nun diptonga y el castellanu sí, especialmente delantre d'una /n/:

fonte(ast) / fuente(cas)
ponte(ast) / puente(cas)

Vocales átones

Dellos de los rasgos carácterísticos de les vocales átones n'asturianu (les vocales que nun lleven l'acentu) son la so debilidá y inestabilidá. Esto fai qu'en munches pallabres alternen na fala dos vocales átones, especialmente o/u, e/i.

Asina ye fácil qu'alternen prubín/probín (de probe), foguera/fuguera (de fueu), neñín/niñín (de neñu). Nestos casos les normes ortográfiques aconseyen que na llingua escrita se caltenga la vocal primitiva de la familia de pallabres (probín, neñín, foguera...)

Escritura del fonema /i/

-El fonema /i/ suel representase cola lletra i. Tamién nos diptongos y triptongos finales de pallabra, qu'en castellanu escríbense con y.

la llei, el rei, yo toi, hai xente...

-El fonema /i/ represéntase cola lletra y n'asturianu en dos casos:

1) Pa escribir el pronome átonu -y de tercer persona del singular, en función de complementu indireutu*. Ye dicir el pronome qu'en castellanu ye le.

traxo-y el pan (le trajo el pan), arreglé-y el coche (le arreglé el coche)

* Repara qu'esti pronome escríbese con un guión curtiu delantre.

2) Pa escribir la conxunción copulativa y. Iyán y Sabel, el sobrín y la sobrina.

Consonantes

L'asturianu tien 19 consonantes, el mesmu númberu que'l castellanu o'l gallegu.
Eso nun quier dicir que les consonantes seyan les mesmes. Dexando variantes aparte, l'asturianu nun tien la "jota castellana" y sí coincide col gallegu na "x".

La x asturiana

La lletra x, representa n'asturianu un fonema característicu asemeyáu al inglés de shop, o al francés de chateau.

Enxamás s'escribe nin pronuncia nun bon asturianu x + i (atona) + vocal:

xana (non *xiana), roxu (non *roxiu), Xixón (non *Xixión).

El fonema ll

Los bonos falantes d'asturianu estremen la /ll/ de la /y/ cuando falen. Sicasí, yá ta mui espardida, principalmente ente les xeneraciones más moces y nes ciudaes el fenómenu conocíu como yeismu.

El fonema /ll/ tien en delles zones del occidente y centru d'Asturies una variante que se conoz pol nome de ch vaqueira.

Cuando esta variante pasa a la llingua escrita represéntase cola lletra ll con dos puntinos embaxo. Esta lletra nun ye posible representala con llinguaxe html polo que cuando queramos representar esti soníu vamos facelo con l.l, que ye la representación gráfica que meyor reproduz una aproximación a la so pronunciación.

llobu-----l.lobu

lluna-----------l.luna

El Valle------El Val.le

H aspirada

En delles zones del oriente d'Asturies existe un soníu qu'equival a la f inicial del restu del asturianu. Esti soníu represéntase con una h con un puntu embaxo. La so pronunciación ye asemeyada a la de la h inicial inglesa (he, home...).

Énte la imposibilidá de reproducir esta grafía col html escribirémosla cola lletra h. pa estremar esti soníu de la h muda existente n'asturianu.

H.acer-----Facer, H.ueya----Fueya,...

El fonema /y/

El fonema /y/ represéntase cola lletra y.

En dellos casos la pallabra asturiana anque seya asemeyada nun ye la mesma que la castellana equivalente, que ye con ll:

Ayer (conceyu), abeyota, afayar, choyu, poliya (o polía), maraviya (o maravía), etc.

Exercicios

Alcuentra les faltes ortográfiques d'estes frases:

Mandói un avisu por mio tía (Le envió un aviso a través de mi tía)

 

Toy xintando i nun quiero que me molesten (Estoy comiendo y no quiero que me molesten)

 

Enol ye roxiu (Enol es pelirrojo)

 

Soy el más mozu de la familia (Soy el más joven de la familia)

 

Iera un niñín cuando vieno a vivir a L'Escobal (Era un niñito cuando vino a vivir a L'Escobal)

 

Yái vieno'l xienru d'Argentina(Ya le vino el yerno de Argentina)

 

La purtiella que busques ta namás pasar esa puente (La portilla que tú buscas está nada más pasar ese puente)

 

Apagósenos la fuguera(Se nos ha apagado la hoguera)

 

Hay xiente pa too, dixio él (Hay gente para todo, dijo él)

 

L’otru día vi un yobu en Campumanes (El otro día vi un lobo en Campumanes)

 

Dixoi que yo soy el más guapu de la folixa (Le dijo que yo soy el más guapo de la fiesta)

 

El to xienru nun tien respetu por naide (Tu yerno no tiene respeto por nadie)

 

Voy dir a pañar mazana con Xiosé (Voy a ir a recoger manzana con José)

 

Pon b o v según el casu:

Es( )ardu

 

Eslla( )a

 

Saca( )era

 

( )iesca

 

Ár( )ol

 

U( )iéu

 

Re( )lagu

 

Solom( )ra

 

Pon ll o y según el casu:

( )ave

 

A( )u

 

Sa( )u

 

( )endar

 

( )imiagu

 

Fa( )éu

 

A( )uendi

 

Fue( )a