Delles comparances léxiques (III)

Bilordios Filolóxicos, por Ramón d'Andrés

Delles comparances léxiques (III) (30/09/02)

Les diferencies léxiques ente'l castellanu y l'asturianu son de mui diverses menes. En bien d'ocasiones, dambes llingües comparten dos sinónimos, pero estrémense na preferencia pa ún o pa otru. Otres vegaes, l'asturianu escueye o renuncia a opciones léxiques que tán presentes en castellanu. Conocer estes particularidaes ayuda a evitar interferencies castellanes cuando s'emplega l'asturianu. Tamién val pa nun abusar de palabres que, siendo válides na nuestra llingua, son rares, y escuéyense namái pola presión de paecese al castellanu. [L'asteriscu ante una palabra indica que'l Diccionariu de l'Academia asturiana nun la recueye, y polo tanto, ye poco o nada recomendable. Si se pon ante una oración, significa que nun ye viable.]

Quiciabes non "debese" nin "ye debíu", sinón SER POR y otres La selmana pasada falábemos d'un valor del verbu "deber" que nun tien la nuestra llingua: el d'obligación o necesidá. Por esi motivu, aconseyábemos que n'asturianu normativu nun s'escriba *Debes falar col xuez o *Tratái a la xente como ye debío, y asina emplegar otres espresiones autóctones yá mentaes.Conseñao esto, esiste otru usu de "deber" que quiciabes seya tamién d'influxu castellanu; en tou casu, descrçimoslu, por si dacuando ficiere falta tratalu nel planu normativu. Trátase del usu pronominal "debese a", col significáu de 'ser o tar causáu por'. La sospecha espurrímosla tamién a la espresión derivada "ser debíu a", col mesmu significáu. Asina entós, oraciones como El pieslle del aeropuertu débese a razones técniques, o El pieslle del aeropuertu ye debíu a razones técniques, espresaríense meyor como El pieslle del aeropuertu ye por razones técniques ~ ye por mor de (pola mor de) razones técniques ~ ye por cuenta de razones técniques ~ ye (ta) causáu por razones técniques ~ ye (ta) motiváu por razones técniques ~ esplícase por razones técniques ~ produzse por razones técniques, etc.

De la mesma manera, la espresión "debío a" igual ye tamién calcada del castellanu. Si eso fuere asina, una oración como Debío a razones técniques, l'aeropuertu peslló tendría que s'espresar como Por mor de razones técniques… ~ Por cuenta de razones técniques… ~ A causa de razones técniques…, etc.

Non *dormitoriu nin *habitación, sinón CUARTU DE DORMIR El DALLA nun da entrada nin a *dormitoriu nin a *habitación, que de xuru han entendese como castellanismos. La verdá ye que la palabra clásica y popular asturiana ente nós ye cuartu (de) dormir, o cuartu a seques. Exemplos: Los neños metiéronse en cuartu dormir, Esta casa tien tres cuartos, L'hotel nun tien cuartos llibres.

Non *grifu, sinón CAÑUN'asturianu llámase cañu al tubu o canalina per onde sal l'agua d'una fonte, o tamién el tubu con llave pa da-y pasu al agua nes cases. N'asturianu normativu tenemos tamién el sustantivu grifu, pero ésti refierse namái al 'animal imaxinariu, metá aigla metá lleón, propiu de la mitoloxía griega, que yera guardián d'Apolo (pue vese nel logotipu de la casa Saab-Scania). Los griegos usaron estos grifos como motivu decorativu, nes acroteres de los templos. Esti vocablu grifu ye n'asturianu una adaptación culta del griegu "gryps-grypós", llatinizáu como "grýphum". En castellanu tamién esiste "grifo" con esi significáu mitolóxicu, pero llama l'atención el fechu de qu'esi animal imaxinariu foi'l que-y dio nome a los caños nesa llingua, pol vezu qu'había nel sieglu XIX -y quiciabes antes- d'adornar con tiestes d'esos animalonos les boques de les fontes. Yera un vezu con precedentes históricos: na Edá Media teníen usáose grifos y otres figures quimériques nes gárgoles de les catedrales, ye dicir, nos desagües qu'echaben l'agua de la lluvia lloñe de los edificios (y d'aende vien que "gárgola" derivare al significáu de 'figura grotesca y horrible').

Non *lleñu, sinón MADERUEl castellanu dispón de la palabra "leño", pero l'asturianu -polo menos l'asturianu xeneral- nun tien un sustantivu hermanu. Polo tanto, paez que *lleñu nun respuende a la realidá de la fala popular, y sí'l perconocíu maderu.

Non *manantial, sinón FONTE Tampoco nun paez que la voz *manantial seya del fondu xeneral del asturianu. En cuentes, úsense fonte y tamién fontana, pero tamién otres espresiones, como naciente (en masculín o femenín), nacida o güeyu. Na llingua escrita circula la forma *manancial, que'l diccionariu de l'Academia nun recueye de momentu, por haber dudes sobre la so autenticidá.

MANTA, pero meyor COBERTOR Manta vien recoyío nel diccionariu normativu con delles acepciones, una d'elles la de 'pieza grande de texíu gordo y fuerte que s'usa p'abrigar na cama'. A riesgu d'equivocanos, paeznos que con esi significáu la palabra más usada ente los asturiano-falantes ye cobertor.