Tas en Espaciu y Tiempu > La llingua asturiana >Dominiu Llingüísticu

Dominiu Llingüísticu

L'asturianu, bable, asturlleonés o lleonés ye una llingua románica que se fala nel Principáu d'Asturies, tamién se caltién, con mayor o menor puxu, en fasteres más aisllaes de Lleón, Zamora y Miranda l Douru (Portugal). Ye ún de los resultaos de la evolución del llatín na Península Ibérica al llau del gallegu-portugués, castellanu, catalán y aragonés.

Asturies

Asturies (1.100.000 h.) ta asitiada nel Noroeste de la Península Ibérica. Dende 1981 ye oficialmente una comunidá autónoma del Estáu Español, col nome de Principáu d'Asturies. L'asturianu, la so llingua propia, pertenez al grupu de les llingües romániques, como'l gallego-portugués, el castellán, l'italiano o l'aragonés. Ta recoyida la so protección y promoción nel artículu cuatro del Estatutu d'Autonomía de 1981, artículu que foi desendolcáu na Llei d'usu y promoción del bable/asturianu de 1997, qu'establez una serie de midies pa normalizar la llingua, amás de reconocer una serie de drechos a los sos falantes. Anque l'aplicación dafechu de la llei nun se cumplió, sobre too nel artículáu referíu a los drechos llingüísticos.
Asturies ye’l territoriu de tol dominiu onde meyor se caltien la llingua, 300.000 falantes según les encuestes, y onde l’alministración, anque timidamente, desendolca politiques llingüístiques. Ye onde esistió una lliteratura dende´l sieglu XVII y onde entamó’l procesu de reivindicación llingüística nos años 70 del pasáu sieglu cola asociación Conceyu Bable. Tamién ye reseñable, anque tovía percurtia, la presencia del idioma nel enseñu, na universidá, nos medios de comunicación, na toponimia y na vida social en xeneral.
N’Asturies ta la única institución llingüística que tien capacidá pa normativizar l’idioma en tol dominiu ástur que pertenez al Estáu español, l’Academia de la Llingua Asturiana. Qu’anque namás tien capacidá d’actuación llegal n’Asturies, la mayoría d’escritores de Lleón y Zamora usen la so normativa.
Dende los años 80 del pasáu sieglu la mayor reivindicación pa los defensores de la llingua ye algamar la declaración d’oficialidá nel Estatutu, ye dicir, la reconocencia llegal de los mesmos drechos y la non discriminación de los asturianos seyan falantes d’asturianu o castellán.

León

Lleón ye ún de los territorios hestóricos onde se fala la llingua asturiana, tamién conocida por ello ( y por ser la llingua del antiguu reinu de Lleón) como lleonés o asturlleonés.
Al entamu del sieglu XX tol Norte y Oeste de la provicia de Lleón y l'Oeste de la de Zamora caltienen la so llingua hestórica en bon estáu. Anguño, según un estudiu sociollingüísticu de Lleón fechu pola ALLA, l'asturianu tien 50.000 falantes al sur del Cordal.
Anguaño la castellanización ye pergrande y la llingua caltiénse nun estáu precariu. Sicasí, la situación del idioma pue entamar a cambiar dende la entrada de la protección y promoción del lleonés nel Estatutu de Castiella y Lleón. Anque’l gobiernu autonómicu tovía nun entamó con nengún tipu de política llingüística.
Hai delles asociaciones que defenden la llingua, como Furmientu en Zamora, La Caleya y Facendera pola Llengua n’Estorga, el Fueyu en Lleón y El Toralín n’El Bierzu. Estes dos últimes asociaciones promueven un estandar propiu alloñáu del de l’ALLA.
La Diputación Provincial de Lleón entamó en 2006 a cellebrar el Día de la Llingua Lleonesa en collaboración cola asociación El Fueyu. El Conceyu de Lleón, al traviés de la so Conceyería de Cultura Llïonesa, tien una política billingüe nes sos comunicaciones.
Les asociaciones Furmientu y La Caleya empobinen concursos de cuentos, de recoyida de vocabulariu y revistes que mantienen viva les pallabres nel vieyu idioma asturlleonés. Mientres, n’Estorga, surdió va poco la editorial Filandón que ta apadrinando la nueva lliteratura n’asturlleones,

Col términu Lleón referirémonos nestes páxines tantu al territoriu asitiáu na provincia de Lleón como al de Zamora.

Miranda

La llingua cáltuvose, col nome de Mirandés, nesti conceyu del este de Portugal.
Esta zona portuguesa tuvo habitada na dómina prerromana por tribus ástures y foi parte, mesmamente tiempu depués de consiguida la independencia de Portugal, de la diócesis d'Estorga.
La cámara Municipal de Miranda del Douru vien sofitando nos últimos años la espublización de llibros en Mirandés y la escuela d'educación primaria de Miranda pon l'asignatura de llingua mirandesa como voluntaria.
Anguaño, L'Anstituto de la Lhéngua Mirandesa ye la institución encargada de normativizar, estudiar y promover el mirandés. La Lhéngua tien una normativa estremada de la asturiana basada na gramática portuguesa por motivos sociollingüísticos nidios. El númberu de falantes cuéntase nunos 5.000.

Fales de transición

El gallego-asturianu, eonaviegu, fala d’Entrambasaguas o fala del occidente ye un conxuntu de fales de transición ente l’asturianu y el gallegu que s’asitien ente los ríos Navia y el Eo. Según el II Estudiu Sociollingüísticu d’Asturies (2002), el 72% de los habitantes del Navia-Eo (45.000 habitantes) fala gallego-asturianu, anque namás el 24% ye capaz de lleelo y un 16% a escribilo. L’Academia de la Llingua Asturiana reconoz la peculiaridá d’esti conxuntu de fales cola Secretaria Llingüística del Navia-Eo, creada en 1996 dende que’l gobiernu del Principáu concediera-y a l’ALLA potestá llegal pa la normativización del gallego-asturianu. L’Academia espublizó en 2007 les Normes Ortográfiques del gallego-asturianu y cuanta con sacar ceo un diccionariu de la fala. Tien pocos escritores, ente los que destaquen Aurora Rivas, Xosé Miguel Suarez, María José Fraga o Manuel García 'Galano'  académicu d’honor de la llingua asturiana. L’Academia de la Llingua, Xeira y la Xunta pola Defensa de la Llingua defienden la oficialidá del eonaviegu al empar que la de l’asturianu en toa Asturies.

Informe sobre la fala o gallego-asturianu

El montañés o cántabru ye una fala de transición ente’l castellán y l’asturianu (o un dialectu del castellán con rasgos del asturianu que se falaba enantes neses tierres) conserváu na metá occidental de Cantabria y en delles zones del Valle del Pas y del Soba.

L’estremeñu ye una fala de transición ente’l castellán y l’asturianu faláu nes tierres de Sierra de Gata, Les H.urdes, Guijo de Santa Bárbara, Valle del Alagón, Riberos del Tajo-Alagón, Riberos del Tajo-Almonte, poblaciones del Valle del Jerte y de las Villuercas-Guadalupe.

Los dos foron citaos nel Atlas de Llingües en Peligru nel Mundu de la UNESCO del 2009 como dialectos del asturianu.